وسواس فکری یعنی تکرار مداوم و آزاردهنده یک فکر، یک احساس اجبار یا یک تصویر ذهنی که فقط در ذهن شخص مبتلاست و به‌شدت او را می‌آزارد.

وسواس رفتاری وقتی رخ می‌دهد که فرد برای رهایی از آزار وسواس فکری، رفتاری را مکرراً و به دفعات زیاد انجام می‌دهد که آن فکر مزاحم را برطرف، یا استرس آن را کم کند.

همه ما در برخی از لحظات زندگی ممکن است دچار تفکرات یا رفتار وسواسی بشویم اما این به معنی ابتلا به اختلال وسواس نیست. مثلا ممکن است برای مدتی نگرانی از بابت سلامت یک عزیز ذهن ما را درگیر کند یا ترس گرفتار شدن به یک بیماری، فکر ما را به خود مشغول کند اما این حالت گذراست. کسی که اختلال وسواس دارد، به سبب این افکار یا رفتارها، وقت زیادی را از دست می‌دهد و به طور معمول بسیاری از فعالیت‌های عادی را نمی‌تواند ادامه دهد و روابط انسانی خود را حفظ کند.

وسواس فکری چیست؟

افکار، تصویرهای ذهنی یا حالات غریزی که بدون وقفه در ذهن فرد مبتلا تکرار می‌شود و او احساس می‌کند کنترلی روی این افکار ندارد، وسواس فکری نامیده می‌شود. کسی که مبتلا به وسواس فکری است نمی‌خواهد این افکار مزاحم را داشته باشد.

بیشتر افراد مبتلا به وسواس می‌دانند که این افکار بی‌فایده و حتی زیان‌بار هستند اما نمی‌دانند که این یک بیماری است و با درمان درست می‌توانند از دست آن خلاص شوند.

افراد مبتلا به وسواس فکری، ناراحتی شدید ناشی از این افکار را تحمل می‌کنند و با احساساتی مانند ترس، خشم، بدبینی یا این حس که «فقط یک روش درست» برای انجام کارها وجود دارد، دست و پنجه نرم می‌کنند.

ما از واژه وسواس در صحبت‌های روزمره زیاد استفاده می‌کنیم اما به‌ندرت مواردی که آن را به کار می‌بریم به اختلال وسواس مربوط می‌شود. مثلا گاهی وقتی یک نفر با دقت زیاد یک کار را عالی انجام می‌دهد می‌گوییم «وسواس به خرج داد» اما این به معنی اختلال وسواس نیست. وسواس وقتی به اختلال تبدیل می‌شود که یک نفر دیگر نمی‌تواند زندگی روزمره خود را با کیفیت مناسب ادامه دهد و به‌شدت خود و اطرافیان را آزرده می‌سازد.

چند نمونه از وسواس فکری را با هم مرور می‌کنیم.

وسواس فکری آلودگی و کثیفی

درگیری فکری با موارد زیر مشکل‌ساز می‌شود:

·         ترشحات بدن مانند ادرار

·         میکروب‌ها و بیماری‌ها

·         آلودگی‌های محیطی مانند آزبست

·         مواد شیمیایی خانگی مانند شوینده‌ها

·         کثیفی به صورت کلی

وسواس فکری از دست دادن کنترل

افکار مزاحم و ناخواسته این گونه هستند:

·         ترس از دست دادن کنترل و آسیب زدن به خود

·         ترس از دست دادن کنترل و آسیب زدن به دیگران

·         ترس از تصاویر ذهنی خشونت‌آمیز یا ترسناک در ذهن خود

·         ترس از کارهای خطرناک نسبت به دیگران

·         ترس از دزیدن چیزها

وسواس فکری مربوط به کمال‌گرایی

تکرار افکار کمال‌گرایی به صورت زیر به فرد آسیب می‌زند:

·         ملاحظه‌کاری شدید برای انجام درست یا بموقع کارها

·         احساس نیاز به این که همه چیز را باید بداند یا به یاد بیاورد

·         ترس بابت از دست دادن یا فراموشی برخی موارد و دور نینداختن چیزها به این دلیل

·         ناتوانی در تصمیم‌گیری برای نگه داشتن یا دور انداختن چیزها

·         ترس از گم کردن چیزها

وسواس فکری با افکار ناخواسته جنسی

این موارد درگیری ذهنی عبارتند از:

·         تصاویر ذهنی یا افکار جنسی ممنوعه یا غیرعرف

·         غرایز جنسی ممنوعه یا غیرعرف نسبت به دیگران

·         درگیری ذهنی درباره وضعیت علائق جنسی

·         تفکرات جنسی درباره کودکان یا اقوام نزدیک

·         ترس و نگرانی از تجاوز جنسی به اقوام و دیگران

وسواس فکری مذهبی

افکار زیر زندگی فرد را مختل می‌کند:

·         دغدغه درباره اهانت به خدا یا مرتکب گناه شدن

·         دغدغه بیش از حد درباره انجام درست مراسم مذهبی یا سنتی

سایر موارد وسواس فکری

مانند:

·         دغدغه دائم ابتلا به برخی بیماری‌ها مانند سرطان (نه بیماری‌های مسری)

·         افکار خرافی مانند شانس آوردن برخی از رنگ‌ها یا ترتیب‌ها

وسواس رفتاری چیست؟

در بیشتر کسانی که دچار وسواس فکری هستند نتایج تفکرات وسواسی در عمل هم ظاهر می‌شود. وسواس رفتاری در واقع نیمه دوم اختلال وسواس محسوب می‌شود.

به دنبال وسواس فکری، فرد برای خنثی سازی تفکرات آزاردهنده و مداوم، رفتارهایی را مدام تکرار می‌سازد که به آن وسواس رفتاری می‌گویند. بیشتر مبتلایان به اختلال وسواس خودشان می‌دانند که رفتار مکرر آنها فقط در حکم یک مسکن برای افکار پراضطراب آنهاست اما از آن جا که راه‌حل بهتری سراغ ندارند مجبور هستند همین وسواس رفتاری را ادامه دهند.

بخشی از وسواس رفتاری، خودداری کردن و دوری از وضعیت‌هایی است که تفکرات وسواس را تحریک می‌کند. وسواس رفتاری وقت ارزشمند یک فرد را برای کارهای بی‌فایده تلف می‌کند.

انواع وسواس رفتاری شایع

با هم با چند نوع از علائم وسواس رفتاری شایع آشنا می‌شویم.

وسواس شستن و نظافت

رفتارهای زیر شاید از نشانه‌های رفتاری وسواس آلودگی و کثیفی باشند.

·         شستن زیاد از حد دست‌ها یا به شکل بسیار خاص

·         استحمام، دوش گرفتن، مسواک زدن یا شستن خود پس از توالت بیش از حد لازم

·         تمیز کردن بیش از حد خانه و لوازم منزل

·         انجام دادن هر کاری برای عدم تماس با مواردی که فکر می‌کنند آلوده است

وسواس چک کردن

به نمونه‌های رفتاری زیر توجه کنیم:

·         چک کردن این که آیا به کسی آسیب زده‌اند

·         چک کردن آسیب به خود

·         چک کردن عدم وقوع یک اتفاق وحشتناک

·         چک کردن این که مرتکب اشتباه نشده اند

·         چک کردن وضعیت سلامتی و شکل بدن

وسواس تکرار

رفتارهای زیر شاید به دلیل وسواس تکرار شوند:

·         تکرار خواندن یک متن یا نوشتن یک جمله

·         تکرار یک عمل روزمره (مانند چندین بار نشستن و برخاستن از روی یک مبل)

·         تکرار برخی از حرکات بدن (مانند ریتم گرفتن با انگشتان)

وسواس ذهنی

مانند نمونه‌های زیر:

·         مرور کردن چندباره وقایع برای این که مطمئن شود به کسی آسیب نزده است

·         انجام بیش از حد نیایش و مراسم مذهبی مثلا برای پیشگیری از وقایع وحشتناک

·         اعتقاد به این که یک عددِ خوب، خوش‌یُمن یا نحس وجود دارد و دخالت دادن آنها در کارهای خود

وسواس نظم

مانند این رفتارها:

·         گذاشتن اجسام و چیزها با یک نظم خاص و گاهی پیچیده

·         یک چیز را به دفعات بسیار زیاد پرسیدن یا گفتن با قصد اطمینان از درستی آن

درمان وسواس

وسواس یک اختلال است که به دلیل ناهماهنگی در میزان مواد شیمیایی موجود در مغز پیش می‌آید و با مراجعه به روانپزشک و روانشناس قابل درمان است.